INTERNETOWA BAZA DANYCH
Hasła
Wszystkie wyrazy polskie (glosy) występujące w badanych źródłach zostały opracowane w postaci słownika, w którym artykuły hasłowe ułożone są w ciągu alfabetycznym. Słownik zawiera hasła na litery A-Ż. Każde hasło zaczyna się na dużą literę.
W Słowniku wyszczególnione są zarówno apelatywa, jak nazwy własne. W wypadku tych drugich poprzestano jednak na określeniu ich jako nomen proprium. Podobnie jak w Sstp nie weszły one w zakres badań, czyli do opisu gramatycznego.
Hasłami polskimi są podstawowe formy wyrazów odmiennych (np. mianownik dla rzeczowników, bezokolicznik dla czasowników) oraz wyrazy nieodmienne, zapisane w transkrypcji. Hasło podawane jest w dzisiejszej postaci. Jego postać została ustalona w wyniku interpretacji zapisów występujących w badanych wokabularzach.
Obok hasła głównego podano w porządku alfabetycznym wszystkie jego fonetyczne odmianki występujące w analizowanych źródłach. Odmianki te podane są ponadto w ciągu alfabetycznym haseł i połączone odsyłaczami (confer) z hasłem głównym (np. Birzmno cf. Bierwno). Jeżeli główna postać hasła nie jest poświadczona w materiale wokabularzy, została ona ujęta w nawias, np. (But) Bot. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie głównej (podstawowej) postaci hasła, odmianki podawane są obok siebie w porządku alfabetycznym. Gdy odczytanie hasła jest wątpliwe, po wyrazie hasłowym znajduje się znak zapytania, np. Pilśń (?). Jeżeli nie udało się ustalić transkrypcji wyrazu, to hasło jako „nieodczytane” umieszczone jest w stosownym miejscu alfabetycznie w transliteracji i poprzedzone wykrzyknikiem , np. !Mrajoszcz.
Osobne hasła stanowią formy homonimiczne (np. 1. Doświadczenie - rzeczownik, 2. Doświadczenie – przysłówek); takie hasła są poprzedzone kolejną cyfrą arabską.
Osobnymi hasłami są hasła odsyłaczowe (cf.). System odsyłaczy zastosowany w słowniku ma za zadanie m. in. połączenie korygowanych (uznanych za błędnie zapisane przez glosatora czy uszkodzone, zepuste) wyrazów z ustalonym hasłem (np. Orosz cf. Wrzos), pod którym cytowane jest poświadczenie.
Bezpośrednio po główce hasła podana jest informacja, jaką częścią mowy jest dany wyraz. Następnie przedstawiona jest tabela z formami gramatycznymi hasła, poświadczonymi w materiale źródłowym (dotyczy to wyrazów odmiennych).
Po każdym haśle zamieszczony jest opis semantyczny. Definicje znaczeniowe podawane są w tzw. łapkach ‘...’ po polsku i po łacinie. Żeby zobaczyć definicję łacińską, należy kliknąć przycisk Lingua Latina znajdujący się w prawej stronie bloku zatytułowanego Znaczenia. W wypadku wyrazów wieloznacznych każde znaczenie oznaczone jest osobną cyfrą arabską. Przy niektórych hasłach podane są kwalifikatory, np. pl. tantum, coll., bot., zool. (por. Wykaz skrótów).
Tutaj jednak zdarza się czasem w miejscu definicji znak zapytania (?). Nie zawsze bowiem analiza poświadczenia//poświadczeń pozwoliła na ustalenie znaczenia danego wyrazu. Trafiają się też definicje, po których umieszczony został znak zapytania; dzieje się tak wówczas, gdy nie zostało znalezione pewne, jednoznaczne potwierdzenie dla danej definicji, z powodu np. wieloznaczności czy niejasności danego wyrazu polskiego czy łacińskiej podstawy albo braku kontekstu łacińskiego.
Wydzielone zostały jako osobne jednostki konstrukcje składniowe i charakterystyczne połączenia leksykalne. Są one definiowane pod wszystkimi członami połączenia tak samo, tj. taka sama definicja znajduje się pod każdym wyrazem wchodzącym w skład danego połączenia wyrazowego. Definiowane jest całe połączenie, a nie jego poszczególne człony (por. Martwy i Pół). W wypadku kiedy w skład połączenia wyrazowego wchodzi wyraz funkcyjny (przyimek, spójnik), określona jest jego funkcja a następnie po średniku (a linea) podano definicję całego połączenia wyrazowego (np. Na poły martwy).
W sposób szczególny są traktowane połączenia wyrazowe będące nazwami botanicznymi i zoologicznymi (oznaczone skrótem bot. i zool.; przyjęto zasadę stosowaną w Sstp). W wypadku takich nazw definiowane jest połączenie wyrazowe będące nazwą gatunkową tylko pod jednym członem połączenia, mianowicie rzeczownikiem (por. hasło Drzewo, gdzie podana jest definicja połączenia wyrazowego głogowe drzewo ‘krzew z rodziny różowatych, głóg dwuszyjkowy, Crategus oxyacantha L.’, natomiast pod hasłem Głogowy jest podany tylko odsyłacz (confer) do hasła Drzewo).
Pod każdym znaczeniem znajdują się odpowiednie dokumentujące je cytaty z poszczególnych wokabularzy. Są one ułożone w porządku chronologicznym w obrębie poszczególnych znaczeń. Cytując materiał z wokabularzy, przyjęto zasady przedstawione w opracowaniu: Górski K., Kuraszkiewicz W., Pepłowski F., Saski S., Taszycki W., Urbańczyk S., Wierczyński S., Woronczak J. 1955: Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt. Przykłady opracował Jerzy Woronczak, Wrocław. Uwzględniono też pewne rozwiązania stosowane w Sstp.
W następnej kolejności podawane są informacje dotyczące pochodzenia wyrazu, dotyczy to zapożyczeń.
W trakcie badań sprawdzano, czy dane hasło jest odnotowane w Sstp i S I, i tu znajduje się ewentualna informacja o jego lokalizacji (tom, strona, szpalta).
Niejednokrotnie dla opracowania hasła konieczne było sięgnięcie do specjalistycznej literatury. Wówczas informacje te zostały podane w specjalnie do tego przeznaczonym miejscu zatytułowanym „Bibliografia i uwagi”.
Glosy
Nagłówek opracowanego poświadczenia stanowi polski wyraz w transliteracji. Pod nim umieszczony jest cytat, na który składa się omawiany polski wyraz (glosa, poświadczenie) oraz towarzyszący kontekst łaciński. Następnie podana jest datacja wraz ze skrótem źródła oraz karta rękopisu (w przypadku zachowanych zabytków) czy strona wydania (w przypadku niezachowanych zabytków), na której znajduje się cytat.
Wszystkie cytaty przytoczone są w transliteracji, bez wprowadzania interpunkcji. Każdy cytat zaczyna się od hasła łacińskiego zapisanego dużą literą, również wtedy, gdy to hasło w źródle zapisane jest małą literą. Nie uwzględnia się jednak dużych liter, jeżeli od takich zaczynają się polskie glosy w kontekście (z wyjątkiem nazw własnych). Wyrazy polskie są wyróżnione w kontekście przez podkreślenie (np. Examentum pannus est sericus vlg. examyenth WokRacz 103v).
W cytatach pomija się informację gramatyczną, mieszczącą się najczęściej bezpośrednio po haśle łacińskim, co oznaczone jest ujętymi w nawias trzema kropkami. Gdy opuszczona zostaje część cytatu uznana za zbędną dla objaśnienia polskiego wyrazu, zaznacza się to trzema kropkami bez nawiasu (np. Gala (...) est instrvmentum cerdonum… Item galla est quedam herba et fructus querci vlg. d[y]abyanka RozKap 103v).
Niektóre stosowane w rękopisach skróty rozwiązujemy (np. i. = id est), ale nie zaznaczamy tego. Nie rozwiązujemy natomiast skrótów: al. (alias), sc. (scilicet), vlg. (vulgariter).
W cytowaniach przyjęto następujące zasady:
- stosuje się za rękopisem pisownię u i v;
- ÿ na końcu wyrazu oddaje się przez i albo ii – w zależności od wymogów gramatyki łacińskiej, w środku wyrazu natomiast przez y;
- rj – ligatura rj na końcu wyrazu oddawana jest przez rii.
Starano się ograniczyć do minimum ingerencję w polski tekst, w którym zauważono błędy. Gdy tekst jest ewidentnie błędnie zapisany lub jest uszkodzony, zostaje to zaznaczone gwiazdką (*) będącą odpowiednikiem powszechnie stosowanego sic! (np. pod hasłem Barchan zanotowano taki cytat: Liniscema dicitur uestis ex lino et lana contexta et alio nomine dicitur liniscius proprie *brachan). W komentarzu paleograficznym starano się objaśnić powód tego oznaczenia (Prawdopodobnie błąd kopisty brachan zamiast barchan). Dotyczy to głównie wyrazów polskich, ale wyjątkowo też wyrazów (haseł) łacińskich. To oznaczenie bowiem (przeniesione z praktyki Sstp) zwraca uwagę na jakąś nieprawidłowość w zapisie czy wątpliwość w odczytaniu lub wydaniu (np. tekstów wydanych przez Aleksandra Brücknera, których zniszczenie uniemożliwia weryfikację podanych przez wydawcę odczytań czy informacji). W odniesieniu do wydania trzeba dodać, że tu na ewentualny błąd kopisty (a być może nawet już wcześniejszego źródła, z którego przepisywany był tekst) nakłada się możliwość popełnienia błędu przez wydawcę czy drukarza.
Są jednak takie zapisy „uszkodzone”, które wymagają emendacji i pozwalają na ingerencję i prawdopodobną rekonstrukcję: uzupełnienia podawane są w nawiasie ostrym <...>, usunięcia zbędnych liter są oznaczane przez nawias kwadratowy [..]. W niektórych wypadkach sugeruje się, jak powinien wyglądać poprawny zapis, używają łacińskiego przyimka pro, np. Iporus (pro Ipocus) ca 1500 WokLub 64v.
Istotną sprawą jest zapis zawierający w miejscu oczekiwanego rz samo r, np. brosza zam. brzoza. Taki zapis jest różnie traktowany i jest to uzależnione od czasu powstania rękopisu. Zapis uzupełniono wg zasad Sstp, tzn. w zabytkach do 1455 r. pozostawiano r (RozPaul, RozRacz, WokJag, RozKap), w zabytkach w ciągu chronologicznym od BZ do Skargi włącznie poprzedzano dany wyraz gwiazdką * (WokPet VIII, WokPet IX, WokPet V, część WokPet VII, WokPet VI, RozOss II), w zabytkach datowanych od XV p. post. do ca 1500 r. uzupełniano z w nawiasie ostrym
Każde poświadczenie przypisane jest do hasła, czyli głównego wyrazu hasłowego. Pod hasłem zanotowana jest postać wyrazu hasłowego z danego cytatu w transliteracji (np. hasło Aksamit, w transliteracji: axąmyenth). Dla opracowywanego poświadczenia podano także informację o tym, do jakiego hasła w konkrodancji zostało przypisane, a także określono podstawę glosowania (wyraz łaciński, do którego odnosi się dana glosa). Jeśli w cytacie pod danym hasłem łacińskim występuje kilka synonimicznych podstaw glosowania, podane są wszystkie w kolejności, w jakiej znajdują się w cytacie. Główną podstawą glosowania jest w zasadzie ta, która stanowi hasło łacińskie (hasło konkordancji). Nie zawsze jednak glosa odnosi się do głównego hasła łacińskiego i nie ono jest podstawą glosowania.
Pod każdym cytatem (z wyjątkiem cytatów z WokPet I–IX, gdyż tu dysponujemy wyłącznie wydaniem Aleksandra Brücknera) jest dołączona fotografia cytatu, którą można powiększyć, co pozwala użytkownikowi na weryfikację odczytania. Każda fotografia opatrzona jest informacją na temat lokalizacji wyrazu w rękopisie.
Pod fotografią jest miejsce na komentarz paleograficzny. Tu zamieszczane są uwagi dotyczące tekstu cytatu, błędów i wyjaśniające powód ingerencji w tekst.
Każde poświadczenie ma opis gramatyczny, który zaczyna się od podania, jaką jest częścią mowy. Wyrazy odmienne mają określone wartości właściwych im kategorii fleksyjnych i selektywnych. Formy podawane są w ortografii dzisiejszej, ale w brzmieniu staropolskim. O ile w haśle uwzględnione jest pochylenie samogłoski o (ó), to w wykazie form tego nie uwzględniamy (o). Również w rozmieszczaniu samogłosek nosowych kierujemy się zasadami przyjętymi w Sstp („samogłoski nosowe rozmieszczamy według stanu reprezentowanego przez Psałterz puławski i druki XVI w.” (Sstp I: VIII)).
W wypadku możliwości dwojakiej (różnej) interpretacji danego zapisu, podana jest w uwagach druga, może mniej prawdopodobna, interpretacja. Jedynie wyrazy zapisane błędnie czy niejasne lub niedokończone nie zostały uwzględnione w wykazach form, nie uzupełniano końcówek i nie tworzy się paradygmatów hipotetycznych.
Pod opisem gramatycznym jest miejsce na uwagi dotyczące informacji o lokalizacji danego poświadczenia w Sstp lub jego braku. Brak danego poświadczenia w materiałach Sstp może być spowodowany albo pominięciem go z powodu niedokładnej ekscerpcji (np. WokLub cytowany w Sstp ze skrótem Erz), albo tym, że w chwili opracowywania haseł na dane litery tekst danego słownika nie figurował w kanonie źródeł Sstp. Materiał ten zostanie uwzględniony w uzupełnieniach do Sstp.
Jeżeli dany wyraz był wydany lub omawiany, podana jest o tym informacja w Bibliografii (np. w wypadku WokLub: Erzepki B. 1908: Przyczynki do średniowiecznego słownictwa polskiego. I. Glosy polskie wpisane do łacińsko-niemieckiego słownika drukowanego w roku 1490, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” XXXIV, s. 1).
Konkordancja
Konkordancja to alfabetyczny zbiór ujednoliconych (tj. sprowadzonych do uzgodnionej na podstawie głównie SłśP, SłśCz, Dief, DC, Grubmüllera) haseł łacińskich, występujących w badanych źródłach. Pod każdym hasłem znajduje się lista skrótów źródeł ułożona w porządku chronologicznym z przypisanymi do nich cytatami zawierającymi polskie glosy. Dzięki konkordancji można przeglądać i porównywać poświadczenia (glosy) i cytaty z różnych źródeł przypisane do tego samego hasła łacińskiego. Jeżeli w danym źródle nie ma cytatu z polską glosą do określonego hasła, pole obok skrótu źródła jest puste.
Źródła
Źródła to zbiór siedemnastu poddanych analizie XV-wiecznych słowników, z których pięć określono mianem rozariuszy a dwanaście wokabularzy. Każdy słownik, będący źródłem badań projektu, oznaczony jest pełną nazwą i ustalonym skrótem (np. Rozariusz kapitulny - RozKap, Wokabularz Raczyńskich – WokRacz) oraz posiada osobną charakterystykę. Stanowi ją opis podporządkowany jednolitemu schematowi. Składają się na nią uzyskane informacje zgrupowane są w pięciu punktach.:
1. Podstawowe informacje (m. in. czy źródłem jest rękopis czy druk, czas powstania tekstu i glos, informacje o autorze (kopiście), o objętości badanego tekstu, miejscu powstania i przechowywania źródła).
2. Charakterystyka zawartości (określenie, jaki to słownik).
3. Wydanie (informacja, czy źródło to było wydane, a jeśli tak to tu mieści się notka bibliograficzna).
4. Uwagi (wybrane najistotniejsze informacje dotyczące słownika).
5. Bibliografia (wymienione są pozycje z zakresu literatury dotyczącej danego źródła).
Opracowanie informatyczne strony: mgr Maciej Godny
Projekt graficzny: Piotr Rachwaniec
Zdjęcie w tle: Rozariusz Ossolińskich II, k. 13v, http://bazy.oss.wroc.pl/kzc/wyniki_pl.php?RL-007938