OPIS BADAŃ

W ramach projektu badaliśmy średniowieczne (XV-wieczne) wokabularze łacińskie z polskimi glosami. Badania nad tymi tekstami rozpoczęła w latach 70.–80. ubiegłego stulecia Wanda Żurowska-Górecka z Pracowni Słownika Staropolskiego. Odczytywała ona rękopisy wybranych wokabularzy, wybierając polskie glosy, które sukcesywnie włączała do magazynu kartkowego i aneksu Pracowni. Ponadto to polskie słownictwo zestawiała porównawczo według porządku alfabetycznego haseł łacińskich obowiązującego w tych „rozariuszach”. W materiałach Sstp znalazło się zatem słownictwo z trzech słowników Ossolińskich (RozOss I–III, uzupełnione w stosunku do wydania Aleksandra Brücknera i ze zmienioną sygnaturą) i z Rozariusza paulińskiego (RozPaul), a także odczytane przez paleografa Zbigniewa Wojasa z Rozariusza Raczyńskich (RozRacz). Źródłem Sstp był też Rozariusz kapitulny sygnowany skrótem RpKapKr (w projekcie RozKap), który ekscerpował specjalnie dla słownika Jan Łoś. Przystępując do badań, mieliśmy do dyspozycji skany ośmiu XV-wiecznych słowników zawierających polskie glosy oraz wydanie dziewięciu wokabularzy petersburskich znanych z pracy Aleksandra Brücknera (1895b:1-52).

Prace nad projektem przebiegały w następującym porządku:

W pierwszym etapie badań przeprowadzono prace polegające na zebraniu i porównaniu odpisów XV-wiecznych słowników zawierających glosy polskie (pozyskanie cyfrowych zdjęć rękopisów, zebranie informacji na temat rękopisów, wstępne opracowanie charakterystyki tekstologicznej poszczególnych rękopisów). Wykonawcy projektu zajmowali się odczytaniem rękopisów i inkunabułu z rękopiśmiennymi glosami, a następnie ustaleniem i wybraniem polskich glos wraz z ich łacińskimi kontekstami, zweryfikowaniem materiału już odczytanego lub wydanego oraz jego uzupełnieniem. Wyodrębnione zostały łacińskie konteksty umożliwiające interpretację polskich glos.

Analizowany materiał podany został w transliteracji, w zasadzie bez wprowadzania znaków interpunkcyjnych. Interpretacja tych kontekstów łacińskich prowadziła do ustalenia dla wszystkich polskich zapisów formy podstawowej (tj. wyrazu hasłowego). Dla każdej glosy została ustalona transkrypcja, dzięki czemu wszystkie poświadczenia dla danego hasła mogły się znaleźć w określonym układzie semantycznym i chronologicznym pod danym, ustalonym hasłem.

Kolejnym etapem badań było opracowanie charakterystyki gramatycznej poszczególnych wyrazów, polegającej na określeniu części mowy, formy fleksyjnej, oznaczeniu wyrazów niedających się jednoznacznie zinterpretować (np. w wypadku uszkodzonej końcówki czy formy synkretycznej, a także w związku z nieunormowaną pisownią).

Równocześnie z tą interpretacją opracowywano charakterystykę semantyczną poszczególnych wyrazów. Ustalanie znaczenia polskich wyrazów dokonywało się głównie na podstawie łacińskich kontekstów (także porównywanych z kontekstami w paralelnych słownikach, a nieraz sięgających do glos niemieckich) i Sstp oraz korzystano ze słowników historycznych, etymologicznych oraz innych opracowań tematycznych.

Osobną sprawę stanowiło wyodrębnienie i opis połączeń wyrazowych (kolokacji, frazeologizmów) w wypadku glos wielowyrazowych. Opis gramatyczny dla każdego elementu takiego połączenia został opracowany pod każdym z tych elementów, natomiast definicja znaczeniowa jest taka sama dla każdego z tych elementów. Inaczej potraktowano połączenia wyrazowe będące nazwami botanicznymi i zoologicznymi; w tym wypadku opis gramatyczny i semantyczny został opracowany i umieszczony pod jednym z elementów połączenia. Pod drugim wyrazem połączenia został podany odsyłacz (cf.) do hasła głównego.

Wobec różnorodności w zapisywaniu haseł łacińskich w badanych słownikach, uznaliśmy za konieczne przyjęcie zasady, aby hasła łacińskie z poszczególnych słowników sprowadzać do jednej „uzgodnionej” formy, wspólnej dla wszystkich badanych tekstów. Za podstawowe postaci haseł przyjęliśmy postaci głównie podawane przez Dief., DC, SłśP, SłśCz oraz opracowanie Grubmüllera VEx. Pozwoliło to na zebranie pod danym łacińskim hasłem wszystkich odpowiadających mu polskich glos (wraz z kontekstami łacińskimi) notowanych w badanych słownikach. Przyjęcie tej zasady umożliwia porównanie badanych słowników i ułatwia badania nad ich filiacją.

W projekcie używane były specjalne narzędzia informatyczne wytworzone dla potrzeb projektu. Zostały one przygotowane po wybraniu i ustaleniu materiału do badań. Były to dwa typy formularzy dla wszystkich badanych słowników służące do ich opracowywania i prezentowania wyników badań:

Pierwszy formularz - EKŹ – Elektroniczna karta źródła – służył badaczom do gromadzenia metadanych poszczególnych słowników i opracowania ich charakterystyki tekstologicznej, do umieszczania wszystkich dostępnych informacji o źródłach, takich jak tytuł źródła, używany w projekcie skrót źródła, typ podstawy materiałowej, data jego powstania, miejsce przechowywania i sygnatura, informacje o autorze czy kopiście, o stanie zachowania źródła bądź jego zaginięciu, dane o objętości tekstu, rodzaj źródła, typ, tematyka, datowanie rękopisu (inkunabułu), datowanie glos, informacje o miejscu pochodzenia źródła.

Drugi formularz - EKE – Elektroniczna karta ekscerpcyjna – służył do wpisywania wybranego materiału (odczytanych i zidentyfikowanych glos (w transliteracji i transkrypcji) z ich wyodrębnionymi kontekstami łacińskimi) i jego opracowania pod względem semantycznym i gramatycznym oraz ustalonej postaci hasłowej wyrazu polskiego. Formularz umożliwia uzupełnianie informacji o glosach o efekty ustaleń poszczególnych badaczy i ich weryfikację w szczególnych wypadkach po konsultacji z latynistą i paleografem.

Zebranie danych o wszystkich fragmentach będących podstawą glosowania i glosach polskich umożliwia przeprowadzenie analizy paralelnych miejsc w źródłach. Zbudowany został indeks łacińskich wyrazów glosowanych i indeks glos. Opracowany układ pozwala na pokazanie ogólnej charakterystyki semantycznej glos, ich wzajemnych relacji oraz ich relacji do podstawy łacińskiej. Interpretację wyników badań wykonawcy przedstawili w referatach konferencyjnych, artykułach i publikacji zbiorowej podsumowującej wyniki ich badań.